این مقاله، به معرفی کلی طرح «فهرستگان نسخه های خطی حدیثی و علوم حدیث شیعه» می پردازد که توسط موسسه دارالحدیث در حال اجرا است و تاکنون یک جلد از 16 جلد آن منتشر شده است. این فهرستگان، فهرستی است مشترک از کتابهای مربوط به حدیث شیعی در 185 کتابخانه، که 93 کتابخانه عمومی و 92 کتابخانه خصوصی را در بر دارد.ابتدا هدف طرح، مراحل تدوین و تنظیم اطلاعات، ساختار کلی معرفی منابع در این فهرست مشترک (از جهت کتابشناسی و نسخه شناسی)، فهرست های نسخه های خطی مورد استفاده در طرح (که 26 عنوان از آنها قبل از چاپ شدن مورد استفاده است) بیان می شود. پس از آن، نگاهی تحلیلی و آماری به کتابهای درایت الحدیث شیعی آمده است. براین اساس، 97 عنوان کتابهای شیعی مربوط به علم درایت الحدیث در 479 نسخه معرفی شده، که به ترتیب زمان ذکر می شود و نخستین کتاب مستقل این موضوع در قرن پنجم بوده است.در این میان، نسخه هایی از 19 کتاب به خط مولف شناسایی شده که نام و محل نسخه های آنها یاد می شود. پس از آن 67 عنوان کتاب یاد می شود که تاکنون به چاپ نرسیده و سزاوار است مورد تحقیق قرار گیرد. آنگاه، نظری آماری به کتابها - بر اساس تعداد نسخه های آنها - می آید، که میزان توجه به کتابها را در بحث و درس دانشمندان نشان می دهد. در پایان، تقسیم آماری کتابها بر اساس زبان (فارسی و عربی) آمده است.

بررسی جامعه شناختی ادوار علوم حدیث با رویکرد روش شناسی بنیادین و روش تحلیل متون تاریخی، مسئله اصلی پژوهش حاضر است. در طول شش دوره تاریخی علوم حدیث، که تقریباً نیمی از آن در رشد و نیم دیگر در افول بوده است، عواملی مثل باور به کفایت آثار حدیثی موجود، سنگینی سایه علومی مثل فقه و کلام بر حدیث در کنار تقسیم کار نامناسب، غلبه عقل گرایی افراطی، خفقان سیاسی و آشوب فرهنگی، افول و عواملی مثل ویژگی های فردی محدثان از جمله پرسشگری، تکلیف مداری و تعاملات علمی، حمایت های سیاسی و اقتصادی، تمایز نقش های علمی، وجود نظام آموزشی کارآمد، شکل گیری فعالیت های تشکیلاتی و گروهی و دسترسی آسان به منابع علمی، رشد علوم حدیث را به دنبال داشته است.

حدیث حقیقت حدیثی است منسوب به امیر مؤمنان علی(ع) که حقیقتی والا را بیان می کند و به واسطة ایجازش شروحی چند برآن نوشته شده که از جمله آنها شرح عزالدین محمود کاشانی صاحب کتاب" مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه" می باشد.مختصری درباره زندگانی راوی این حدیث یعنی کمیل بن زیاد نخعی و احادیث روایت شده توسط وی، متن حدیث و ترجمه فارسی آن و در پایان نسخه تصحیح شده شرح عزالدین کاشانی براین حدیث، ساختار این مقاله را تشکیل می دهد.

در میان نگرش های گوناگونی که نسبت به حدیث وجود دارد، نگرش انتقادی به معنای نقد متون حدیثی بر اساس معیارهای مشخص در میان شیعه کمتر مورد توجه بوده است. شاید یکی از دلایل آن بی اطلاعی از وجود تاریخی این نگرش در دوران ائمه(ع) باشد؛ اما می توان در میان اصحاب ائمه(ع) نخستین جریان انتقادی را شناسایی کرد که به میراث مکتوب حدیثی با دیده تردید نگریسته اند و به پالایش آن دست یازیده اند. در این پژوهش برآنیم تا با روش تاریخی-روایی چرایی و چگونگی ظهور این جریان انتقادی حدیث شیعی را تحلیل نماییم و نحوه تعامل این جریان را با روایات بررسی کنیم. شناسایی غالیان و نقش آنان در میراث مکتوب شیعه مهم ترین دستاورد این جریان انتقادی به شمار می آید که حاصل آن تألیف کتاب هایی در نقد راویان و متن، گردآوری احادیث معتبر، ترویج فرهنگ عرضه احادیث و مکتوبات بر ائمه(ع) و قرآن و سنت بوده است.

با توجه به واقعیت پدیده نامطلوب وضع حدیث در تاریخ اسلام و آثار سوء و مخرب آن بر فکر و عمل مومنین که به نوعی هزینه دین و ایمان مردم به پای منافع مادی یا غیر مادی فردی یا گروهی نوشته می شود، هر یک از فرق اسلامی از دیرباز سعی کرده خود را از آن مبرا بداند و دیگران را بدان متهم سازد. متاسفانه در این میان از سوی برخی از فرق مسلمان، شیعیان بیشتر در مظان اتهام قرار گرفته اند. در این مقاله سعی شده تا با مراجعه به منابع معتبر و پیگیری ادله و شواهد موجود، آشکار گردد: آیا برای وضع حدیث آغازگرانی وجود دارد؟ و اگر وجود دارد، این افراد چه کسانی می باشند.ماحصل آن است که نمی توان به آسانی از آغازگرانی خاص برای وضع حدیث در تاریخ اسلام سخن گفت، هر چند می توان گروه هایی را در دامن زدن و تشدید آن بر شمرد که به طور قطع، میان آنها شیعیان برخلاف نظر برخی از دانشمندان اهل سنت، حضور ندارند.

پژوهش حاضر کوشیده است سیر نگارش امالی در حدیث شیعه را بررسی کند. سابقه امالی نویسی در حدیث شیعه، به عصر رسول خدا (ص) می رسد، به گونه ای که اولین امالی در زمان حیات ایشان و به املای آن حضرت و خط حضرت علی (ع) سامان یافت. در دوران حضور امامان معصوم (ع) شاهد پدید آمدن این قبیل آثار هستیم که «امالی» هشام بن حکم، «امالی» نوبختی، و «امالی» ابوبکر بن عیاش از آن جمله اند. پس از این دوران، یعنی عصر غیبت، نیز تعداد قابل توجهی از محدثان به امالی نویسی همت گماشته و آثار فاخری از خود برجای نهاده اند. «امالی» شیخ مفید، «امالی» شیخ طوسی، «امالی» شیخ صدوق، «امالی» ابوالمفضل شیبانی و «امالی» ناصر کبیر از مهمترین این کتاب ها به شمار می روند.

احادیث در زمانها و مکانهای مختلف و برای مخاطبان متفاوت صادر و توسط راویان گوناگون نقل شده است و دچار تغییر و تحریفهایی شده و چون از زمان نقل اولیة آنها چندین قرن گذشته است و راویان و صاحبان کتابها برای باب بندی کتابشان، احادیث را تقطیع کرده اند، پاره ای از قراین که شرایط زمان و مکان را تعیین می کرده از بین رفته است.بنابراین برای حل تعارضات و تحریفات و اشکالها، دانشی که بتواند نقایض را حل و رفع کند ضروری است.این دانش" مختلف الحدیث" نامیده می شود که خود بخشی از " فقه الحدیث" است.دقت در گفتار معصومین (ع) نشانگر توجه و اهتمام آن بزرگواران به حفظ حدیث سالم است.ایشان برای تشخیص احادیث درست، راههایی را به پیروان خویش ارائه فرمودند.این مقاله با بررسی برخی از منابع حدیثی و فقهی اصلی شیعه می خواهد نشان دهد که به رغم توجه عالمان به معنای حدیث و اهتمام ایشان به از میان بردن اختلاف و تعارضات، دقت و پژوهش بیش از پیش ضروری و اجتناب ناپذیر است.

درباره نزول و یا جواز قرایت قرآن کریم، به قرایات گوناگونی احادیث متعددی صادر شده است که از مجموع آن ها به حدیث سبعه احرف یاد می شود. احادیث یادشده از احادیث بحث برانگیز در قرایت و موثر در حجیت گوناگونی برداشت از قرآن کریم است که فقیهان و عالمان قرایت آن ها را بررسی کرده اند. آنان به طور عمده به روایاتی پرداخته اند که از منابع اهل سنت نقل شده است. عالمان و فقیهان شیعه نیز در بررسی آن روایات، به روایاتی از منابع شیعه پرداخته اند که نزول قرآن بر سبعه احرف را نفی می کند و از بررسی روایاتی که دلالت بر اثبات نزول قرآن بر سبعه احرف دارد، غفلت کرده و یا به دلیل عدم اعتماد به اسناد آن ها، از بررسی آن ها صرف نظر کرده اند. در این مقاله، افزون بر بررسی احادیثی که نزول قرآن بر هفت حرف را نفی کرده و احادیث اثبات کننده نزول قرآن بر هفت حرف که از منابع اهل سنت به منابع شیعه وارد شده، احادیث اثبات کننده نزول قرآن بر هفت حرف که بالاصاله در منابع شیعه موجود است، نیز بررسی شده است.

کتابت حدیث پس از صدور از معصوم علیه السلام و به دنبال آن تدوین در کتاب های قابل اعتماد، از عوامل مهم و موثر در حفظ حدیث و جاودانگی آن است. نگارش احادیث در شیعه و اهل سنت، به استناد شواهد تاریخی، وضعیت یکسانی ندارد. نگارش احادیث نبوی- که در حال حاضر در منابع حدیثی اهل سنت تجسم یافته است- در سیر تدوین خود با موانع و محدودیتهای فراوان روبه رو شده و با فاصله زیاد از زمان صدور اولیه محقق گشت، حال آن که کتابت حدیث در شیعه و نسبت به روایات امامان معصوم علیه السلام از زمینه های مناسب و مساعد برخوردار گردید. این مقاله در صدد است تا با اتکا به شواهد تاریخی به بررسی این موضوع بپردازد.

جاودانی حدیث شیعه مرهون تلاش های محدثان شیعه در جای جای بلاد اسلامی است. در این میان محدثان شهر حلب، در نشر روایات اهل بیت سهم بسزایی داشته اند. این پژوهش بر آن است تا تاریخ حدیث این سرزمین را بکاود و با معرفی نقش آفرینان عرصه حدیث شیعه در حلب، فراز و فرودهای نقل و کتابت حدیث را در این دیار به تصویر کشد. در نتیجه این تلاش، سیزده راوی با عنوان حلبی از زمان امام باقر تا امام رضا (ع) و چهل و شش محدث پس از عصر ائمه (ع) که افتخار روایت کردن آموزه های دینی را داشته اند به دست آمده است.